Како многу улици во етнички мешаните делови од Македонија, така и улицата „Тоде Мендол“ во Куманово, град во северниот дел од земјата, има две неофицијални имиња. Етничките Албанци ја нарекуваат „Улицата на храбрите мажи”. За сите други, таа е „Диво насеље”.
Во раните утрински часови на 9 мај 2015 година, улицата стана воена зона, објави Призма.мк.
БИРН во текст кој го објави во 2018 година пишува:
Не можевме независно да ги потврди информациите од изворот, а неговата верзија за настаните целосно ја отфрлаат лидерите на ВМРО-ДПМНЕ, вклучувајќи го и претседателот на Република Македонија, Ѓорге Иванов.
Но, земени предвид заедно со сведочењата дадени пред судот, фрагменти од прислушуваните разговори и форензичните индиции дека некои од вооружените лица можеби биле егзекутирани по кратка постапка, неговите непотврдени тврдења навестуваат драма што би била вредна за шпионски трилер.
Според разузнавачот, кој сакаше да остане анонимен, борците во Куманово биле регрутирани и вооружени со помош на Агенцијата за разузнавање, што им овозможило безбеден коридор за влез во Куманово пред да се судрат со полициските сили.
„Конфликтот во Куманово беше целосно организиран од страна на разузнавачката агенција на Македонија”, изјави разузнавачот за БИРН. „Тоа беше лошо организирано сценарио, кое на терен уште повеќе се влоши “.
БИРН ги достави тврдењата, кои не се поткрепени со цврсти докази, до Агенцијата за разузнавање. Претседателот Иванов, кој е одговорен за агенцијата и го води Националниот совет за безбедност, одговори лично.
Иванов негираше дека агенцијата или кабинетот на Претседателот го исценирале инцидентот во Куманово и ги нарече таквите обвинувања „очаен обид да се искриви вистината со лажни вести и да се изгради негативна перцепција за институциите”.
Заев, чија влада предводена од СДСМ дојде на власт во мај, со што стави крај на десетгодишната власт на партијата на Груевски, ВМРО-ДПМНЕ, изјави дека тој лично се залагал за повторно судење. Доколку се случи тоа, властите навестуваат дека можеби ќе побараат помош однадвор за отстранување на сите преостанати сомнежи во врска со случајот.
Додека жителите ги расчистувале остатоците по престрелката – скршени стакла, искривени железа, изгорени тули – невозможно било, а да не се сетат на мрачните денови од 2001 година.
Областа околу Куманово била во центарот на 10-месечниот конфликт во 2001 година меѓу државните безбедносни сили и етничките албански борци на сега распуштената Ослободителна национална армија, ОНА.
Мировниот договор потпишан со посредство на НАТО и помогнал на Македонија да ја избегне општата граѓанска војна, а се средија и дел од проблемите што го поттикнаа бунтот, меѓу кои и недоволната политичка застапеност на етничките Албанци кои сочинуваат барем една четвртина од вкупно 2,1 милиони жители во Македонија.
Со мировниот договор од 2001 година албанскиот станал официјален јазик во општините каде што етничките Албанци сочинуваат најмалку една четвртина од населението. Исто така, на етничките Албанци им била загарантирана пропорционална застапеност во владините и државните институции.
9 февруари 2015 – Владата на премиерот Никола Груевски е погодена од корупциски скандал, бидејќи опозицијата започнува со објавување на протечени прислушувани разговори кои го инкриминирале Груевски и негови блиски соработници.
4 април 2015 – Поранешниот полициски генерал Стојанче Ангелов им вели на демонстрантите дека има информации оти „некој” платил два милиони евра на етничките албански „криминалци” за да ја имитираат сега расформирана бунтовничка група и да предизвикаат меѓуетнички конфликт во кумановскиот регион.
10 април 2015 – Бомба е фрлена пред зградата на Владата во Скопје. Никој не е повреден.
11 април 2015 – Лице кое се нарекува себеси „командант Куштрими” ја презема одговорноста за нападот и предупредува на повеќе бомбашки напади, доколку етничките Албанци не добијат еднакви права во Македонија.
21 април 2015 – Четириесет маскирани вооружени лица ја преминуваат границата од Косово и ја напаѓаат полициската станица во селото Гошинце, при што бегаат со големо количество оружје и муниција.
26 април 2015 – Мирсад Ндрецај, поранешен борец од војната на Косово со Србија, ја презема одговорноста за нападот на Гошинце.
27 април 2015 – Владејачката ВМРО-ДПМНЕ објавува дека ќе го промени датумот на својот партиски конгрес, и наместо да се одржи во Куманово на 9-10 мај, ќе се одржи на 2-3 мај. Локалните медиуми јавуваат дека тоа е заради безбедносни причини.
30 април 2015 – Лидерот на опозицијата, Зоран Заев, повикува на масовни протести на 17 мај. Околу 100.000 луѓе се очекува да присуствуваат. „Овој пат нема да одиме дома додека не падне владата”, вели тој.
3 мај 2015 – Експлозија во седиштето на најголемата етничка албанска партија и партнер во владата во Тетово. Нема загинати.
5 мај 2015 – Опозицијата објавува прислушувани разговори во кои се слуша дека министрите сокриле важни информации за смртта на едно момче, што резултира со голем протест и судири со полицијата во Скопје.
9 мај 2015 – Непосредно пред зората, со огнено оружје и експлозии, избувнува престрелка во Куманово во населба на етнички Албанци, меѓу полицијата и 39 вооружени лица забарикадирани во три куќи. Тоа е почетокот на смртоносната дводневна престрелка. Дури и пред да слегне прашината, критичарите ја обвинуваат владата дека го мести инцидентот за да го одвлече вниманието од скандалот со прислушувањето.
Оттогаш во Куманово, град кој брои 20.000 етнички Албанци, кои сочинуваат речиси половина од вкупното население во градот, владее смиреност. Настаните од 9 и 10 мај го разбудија духот за можни нови етнички судири.
Во својот говор пред нацијата по престрелката, Груевски апелираше до „оние кои ја критикуваа опозицијата или власта да престанат, бидејќи сега ни е потребно единство”.
Некои критичари сметаа дека ова е многу погоден тајминг за владата.
Почнувајќи од февруари 2015, Груевски бил во кал до гуша заради скандалот што ја тресеше владата, откако тогашниот лидер на опозицијата, Заев, почнал да ги објавува информациите што тој ги нарекувал информативни „бомби” – серии од тајни снимки за кои тој велел дека докажуваат оти владата стои зад нелегалното прислушување на над 20.000 луѓе.
Опозицијата тврдеше дека според протечените прислушувања високи функционери биле вмешани во злосторства, вклучувајќи изборна измама, злоупотреба на власта и прикривање убиства, кои владата ги негирала, велејќи дека снимките биле фабрикувани од странски агенти.
Скандалот со прислушувањето предизвика бурни протести и барања за оставка на Груевски. Критичарите се прашуваа дали инцидентот во Куманово би можел да биде исцениран за да се смират обидите за негово соборување.
Груевски ги негираше сите обвинувања, инсистирајќи дека прислушуваните разговори биле монтирани снимки објавени како дел од заговорот за дестабилизација на земјата од страна на неименувани „странски тајни служби” во соработка со неговите политички противници во Македонија.
На една од прислушуваните снимки, објавена на 15 мај 2015 година, наводно се слуша разговор меѓу шефот на кабинетот на Груевски, Мартин Протуѓер и министерката за внатрешни работи, Гордана Јанкулоска, за време на кој очигледно се забавуваат со идејата за поттикнување конфликт.
„Зошто да не направиме војна [со етничките Албанци]?”, вели Протуѓер на Јанкулоска.
„Можеме да ги смачкаме за еден час!”, одговара Јанкулоска.
Неколку дена по престрелката, Јанкулоска даде оставка. Исто како и Сашо Мијалков, шеф на тајната полиција и братучед на Груевски. Двајцата изјавија дека нивните оставки немале никаква врска со Куманово, туку дека биле со цел да помогнат да се стави крај на политичката криза која ја зафати земјата, за која тие ја обвинија опозицијата.
Во јануари 2016, и самиот Груевски ќе поднесе оставка, како што беше договорено со посредство на ЕУ со цел да се стави крај на кризата предизвикана од скандалот со прислушувањето. Во јуни 2017 година тој и неговите блиски соработници биле обвинети за изборна измама и други наводни злосторства.
Доколку престрелката во Куманово била ујдурма за да се пренасочи вниманието од критиките упатени кон владата, тоа очигледно не успеало.
БИРН не беше во можност да го контактира Груевски за коментар, но од ВМРО-ДПМНЕ, каде сѐ уште беше претседател во ноември 2017 година, на прашањата на БИРН одговорија со изјава.
„Обвинувањата на тогашната опозиција се целосно лажни и подолг временски период беа дел од нивната црна кампања предводена од медиумите под нивна контрола”, напиша во е-мејл портпаролот на ВМРО-ДПМНЕ, Иво Котевски. „Таквите тврдења беа дел од добро подготвена пропаганда против партијата, само за да се намали довербата во неа.
„На крајот од краиштата, ниту тогаш, ниту денес, половина година по доаѓањето од СДСМ на власт, нема никакви докази што би го поддржале тврдењето дека нашите партиски претставници биле вклучени во организирање на настанот во Куманово”.
Горан Митевски, директор на Агенцијата за контраразузнавање на Република Македонија во периодот помеѓу 1999 и 2001 година, изјави за БИРН во ноември 2017 година дека слушнал непотврдени тврдења дека инцидентот „го организирале високи државни службеници”.
Агенцијата за контраразузнавање е одделен субјект од Агенцијата за разузнавање.
Запрашан што би добила владата од планирање на таков инцидент, тој шпекулирал дека можеби владата барала изговор да се објави вонредна состојба поради апелите за предвремени избори.
„Но, за да се докаже сето ова, треба да се отвори меѓународна истрага со вклучување на странски експерти или агенти од соседството или од други странски земји”, изјави тој.
Во ноември 2017 година, Ангелов изјави за БИРН дека неговата информација дошла од „луѓе што работеле за државната безбедност и други служби” и дека ја проверил со други разузнавачки извори.
Планот бил да им се плати на криминалците да регрутираат – „како колатерална штета” – група лековерни и идеолошки управувани етнички Албанци да започнат со напади во Македонија, наводно, за да ги одбранат етничките Албанци од државно угнетување, му било кажано на Ангелов.
„Тогаш реков дека луѓето блиски до носителите на власт биле поттикнувачи на овој крвав чин”, вели тој. „Верувам дека никој не сакаше да го види овој трагичен исход, но сметам дека во моментот тие ја изгубија контролата”.
„Некој во нашата земја има подготвено монструозен план да предизвика меѓуетнички конфликт” – Поранешниот полициски генерал Стојанче Ангелов
Шест дена по говорот на Ангелов, била фрлена граната пред зградата на Владата во Скопје. Никој не бил повреден, а штетата била минимална.
Некој што се нарекувал „командант Куштрими” ја презел одговорноста во е-мејл испратен до медиумите со логото на ОНА и, бизарно, фалсификуваниот потпис на гувернерот на Европската банка.
Куштрими се заканил со понатамошни напади сѐ додека сите Албанци немаат еднакви права со Македонците.
На 3 мај 2015 година, во североисточниот град Тетово експлодирала бомба во седиштето на Демократската унија за интеграција, ДУИ, најголемата партија на етничките Албанци и помлад партнер во владата. Немало загинати или повредени и никој не ја презел одговорноста за нападот.
Но, на 21 април 2015 година, овие наводни борци на ОНА навистина оставиле својот белег.
Полицијата објавила дека 40 маскирани вооружени лица со значки на ОНА преминале од Косово и упаднале во полициската станица во селото Гошинце, во Липково, во близина на границата.
Тие врзале и претепале четворица полицајци, пред да избегаат со извонредно големиот арсенал на оружје и муниција на овие четири лица, вклучувајќи десетици митралези.
ДУИ ги предупреди етничките Македонци да не потпаѓаат на она што тие го нарекле „провокација”.
Македонската новинска агенција „Журнал“ го цитира поранешниот командант на ОНА во Липково како вели дека тајната служба го организирала инцидентот во Гошинце за да поттикне етнички судири и да ги натера Македонците да застанат во поддршка на владата.
„Владата плати некои луѓе да создадат проблем таму горе за да манипулираат со јавното мислење”, гласеше цитирана неговата изјава.
Во јули 2017 година, високиот разузнавач изјави за БИРН, дека Агенцијата за разузнавање ги охрабрила напаѓачите да дојдат во Гошинце и да го украдат оружјето, иако изворот не понуди никаков доказ за наводот.
Пет дена по нападот на Гошинце, едно лице по име Мирсад Ндрецај, подоцна идентификуван како еден од убиените лидери на вооружените лица од Куманово, објавил на Фејсбук дека ја презема одговорноста за нападот.
„ОНА секогаш ја погодувала целта, онаму каде што најмногу ги боли нашите непријатели”, напишал тој. „Не сакаме војна, но кога тоа ќе ни биде наметнато, ние секогаш ќе ја заштитиме нашата сакана албанска нација”.
Властите подоцна потврдиле дека оружјето запленето во Гошинце било користено во Куманово. Освен оружјето пронајдено на улицата „Перо Илиевски“, полицијата пронашла уште 65 митралези и осум рамки со муниција од истото оружје закопани во шума во близина на градот.
Еден ден по нападот на Гошинце, ВМРО-ДПМНЕ објави дека ќе го промени датумот на својот конгрес. На конгресот, кој се одржува секои четири години, Груевски се кандидираше за четврти мандат како претседател на партијата, без да има противкандидат. Настанот требало да се одржи во Куманово на 9-10 мај, но бил преместен на 2-3 мај.
Запрашан во врска со промената на датумите, портпаролот на ВМРО-ДПМНЕ Котевски изјави за БИРН дека партијата го презакажала конгресот заради ескалација на политичката криза за што ја обвинила опозицијата, „со цел целото внимание и фокус на раководството на партијата да се сврти кон политичката криза”.
Тој рекол: „Партијата немаше никакви информации за групата и нивните намери да влезат во Куманово”.
Претседателот Иванов, кој потекнува од редовите на ВМРО-ДПМНЕ и е шеф на државата од 2009 година, негираше дека тој или неговиот кабинет имале некаква врска со она што се случило во Куманово.
„Ниту јас како претседател, ниту мојот кабинет не сме биле на ниту еден начин вмешани во случајот Куманово”, изјави тој за БИРН во својот писмен одговор на прашањата поставени до Агенцијата за разузнавање. „Претседателот е само корисник на информациите кои доаѓаат од Агенцијата за разузнавање и другите безбедносни служби”.
„Ниту јас како претседател, ниту мојот кабинет не сме биле на ниту еден начин вмешани во случајот Куманово” – Претседателот на Република Македонија Ѓорге Иванов
Иванов продолжи: „Од продукцијата на лажни вести, следно очекувам да ме поврзат со атентатот на [американскиот претседател Џон Фицџералд] Кенеди. Наведете барем еден факт, а не гласини, шпекулации и лаги, туку факт што го поврзува кабинетот на претседателот со вашите наводи.
„Сакам да ја информирам јавноста, но и да испратам порака до сите генератори на лажни вести: нема да седиме со скрстени раце”.
Иако Македонија е парламентарна демократија и овластувањата на претседателот се ограничени, Иванов е врховен командант на вооружените сили и шеф на Националниот совет за безбедност. Тој, исто така, го именува директорот на Агенцијата за разузнавање.
Критичарите го гледаат Иванов како близок партиски војник на неговата партија ВМРО-ДПМНЕ. Во март 2017 година, тој предизвика скандал одбивајќи да му даде мандат на Заев откако СДСМ освои доволно места за формирање влада во сојуз со партиите на етничките Албанци. Во мај 2017 година, Иванов конечно попушти.
Телефонските снимки објавени на Косово и преземени од македонските медиуми, укажувале и на состанок одржан во Приштина, очигледно помеѓу разузнавачот Мемеди и водачот на групата Ндрецај.
Мемеди: „Утре ќе бидам во Урошевац [град во јужниот дел на Косово], со мојата сопруга, ќерка и синови. Мислев ако сте во Приштина, или каде сте?
Ндрецај: „Во Приштина сме”.
Мемеди: „Ќе ви се јавам утре тогаш и ќе се сретнеме некаде на кафе”.
Ндрецај: „Океј, ќе се сретнеме во Приштина”.
Мемеди: „Поздрави го Бег [Ризај, уште еден од лидерите убиени во Куманово].”
Ндрецај: „И тој те поздравува”.
Во судот, неколку од обвинетите зборувале за барем еден одржан состанок во Приштина помеѓу Ндрецај и шпионот Мемеди.
Тие велат дека целта била конкретно да се подготват за Куманово и дека состанокот бил снимен. Едно од наводните вооружени лица, Анди Красниќи, изјавил дека постои видео снимка што траела три часа и 17 минути.
Но, таква видео снимка никогаш не се појавила.
„Тој [Ндрецај] се сретнал со Шенаси Мемеди и уште еден човек, Македонец”, изјавил Красниќи пред судот. „Не му го знам името, но знам дека е од тајната служба”.
Насуф Беќири, уште еден од обвинетите, рекол дека ко-водачот Бег Ризај, исто така, присуствувал на средбата.
„Таа снимка постои и ќе излезе на виделина”, вели тој. „Тие го планираа проектот, каде треба да влезат, што треба да направат”.
БИРН достави прашања до Агенцијата за разузнавање дали нејзините службеници се сретнале со членови на групата во периодот пред престрелката. Претседателот Иванов одговорил: „Вашето прашање е упатено на погрешна адреса”.
Тој напишал: „Поставете го прашањето до официјални претставници на меѓународните организации и странските амбасади, државните органи и политичките функционери кои биле во постојана комуникација со лидерите на групата.
„Прашајте ги во врска со заканите за атентат, изнудување, уцена, физичко насилство и зошто тие не ги пријавија настаните, контактите и природата на разговорите до Агенцијата за разузнавање и Министерството за внатрешни работи. Има многу”.
Поранешниот директор на Агенцијата за контраразузнавање, Митевски, вели дека не постои начин на кој напаѓачите би можеле да стигнат до улицата „Тоде Мендол“ во Куманово со целото тоа оружје без да бидат во дослух со Агенцијата за разузнавање.
„Кога велам дека морало да има поддршка од тајната служба, мислам дека тие имале можност да преземат акција во близина на косовската граница или на некој друг отворен простор каде што би немало цивилни жртви”, вели тој.
„Според информациите на обвинителството, групата била следена со беспилотно летало што влегло од Косово во Македонија. Заклучокот е дека тајната служба имала сигурни информации за времето и местото каде групата ќе влезе во Македонија”.
Текстот во целост на: Призма.мк.
Текстот е истражување на БИРН објавено во 2018 год
