Во менувачниците низ Србија, во последните денови еврото мора однапред да се резервира. Причината е паниката што се појави поради кризата околу Нафтната индустрија на Србија (НИС) и можноста американските санкции да се прошират и врз банките. Сѐ почесто се поставува и прашањето дали претседателот Александар Вучиќ свесно ја поттикнува кризата за на крајот да се прикаже како спасител, пишува „Дојче веле“.
Државните функционери, Народната банка на Србија (НБС), но и независни економски експерти кои вообичаено се критички настроени кон власта, деновиве се обидуваат да ги убедат граѓаните дека нема причина за повлекување пари од денарските сметки и за масовна купопродажба на евра. Сепак, состојбата на терен покажува поинаква слика, што може да се забележи и по неколкуте телефонски разговори со менувачници низ целата земја.
„Имаме 500 евра, но мора да дојдете во следните неколку часа. Не можеме да ги задржиме подолго“, велат од една менувачница во Нов Белград. Во друга менувачница во Крагуевац посочуваат дека можат да „соберат“ околу 2.000 евра во рок од неколку часа. „Курсот е речиси ист насекаде и тешко дека ќе најдете подобар во целиот град“, додаваат.
Паника по предупредувањето на Вучиќ
Навалата кон менувачниците започна пред околу десет дена, откако претседателот на Србија, Александар Вучиќ, предупреди дека американските санкции воведени кон НИС би можеле да ги опфатат и банките што соработуваат со таа компанија, па дури и Народната банка на Србија, која засега продолжува да работи со НИС.
Од НБС, пак, соопштија дека паниката била предизвикана од објави во медиумите и на социјалните мрежи кои, според нив, „без реална основа“ ги вознемириле граѓаните. Тие истакнаа дека, доколку биде потребно, ќе ја прекинат соработката со НИС за да се заштити платниот систем на државата.
Дополнителна нервоза, според експертите, предизвикал и минималниот пад на вредноста на денарот од 0,2 отсто во однос на еврото, по години речиси целосна стабилност на курсот. „Ова движење е најголемо поместување на курсот годинава, а веројатно и подолг период“, вели Борислав Брујиќ од Здружението на менувачи на Србија. Тој додава дека состојбата во меѓувреме се стабилизирала и дека курсот во последните денови е мирен.
Според Брујиќ, менувачниците располагаат со повеќе од доволни количини евра и ја поздравува одлуката на НБС за укинување на дополнителните провизии. Новиот среден курс, кој стапи на сила во средата, 17 декември, изнесува 117,3615 динари за едно евро.
Менувачниците и понатаму смеат да отстапуваат од средниот курс најмногу до 1,25 отсто, во рамки на што ја остваруваат својата заработка, но веќе не смеат дополнително да наплатуваат провизија од еден отсто. Со ова, НБС настојува да спречи цената на еврото да ја надмине границата од 120 динари, што се смета за „психолошка граница“. Официјалниот среден курс не ја надминал таа вредност уште од 2017 година.
Сеќавањата на деведесеттите и недовербата кон денарот
Сѐ уште не е познато во кој обем граѓаните повлекувале пари од банките и ги чувале во готовина, ниту какви последици би можело тоа да предизвика. Банкарот Владимир Васиќ за „Дојче веле“ вели дека за ваква паника немало реални економски причини.
„Но видовме како функционира човечката психологија. Информациите за НИС, кои граѓаните ги добиваа од државни функционери, опозицијата или одредени медиуми, создадоа впечаток дека се подготвува нешто сериозно лошо. Обичниот човек, кога ќе го слушне тоа, заклучува дека најсигурно е сите пари да ги претвори во евра“, вели Васиќ.
Таквата реакција не е невообичаена во земја во која голем дел од населението сѐ уште живо се сеќава на хиперинфлацијата од деведесеттите години, на денарите со безброј нули и уличната трговија со девизи. „Тоа искуство трајно ја обликуваше недовербата кон домашната валута и институциите“, вели Иван Станојевиќ, доцент по политичка економија на Факултетот за политички науки во Белград.
„Економското однесување на луѓето не може да се одвои од нивната психолошка состојба и емоциите. Кога Вучиќ со недели зборува за санкции, пропаст на банкарскиот сектор и општи катастрофи, сосема е природно граѓаните да се чувствуваат исплашено“, додава Станојевиќ.
Еврото, велат соговорниците, во Србија ужива значително поголема доверба од денарот, речиси како некогаш германската марка. Големите износи често се изразуваат во евра, кредитите се индексирани во таа валута, како и бројни цени.
Неизвесност околу НИС
Иако можеби немало реална економска основа за ваква паника на финансискиот пазар, загриженоста околу снабдувањето со нафта има поцврсти темели. Веќе повеќе од 70 дена нафта не пристигнува преку нафтоводот ЈАНАФ, а рафинеријата во Панчево го прекина производството. Јавноста засега нема информации дали постои договор со потенцијален купувач на рускиот удел во НИС, ниту дали Вашингтон е подготвен да одобри изземање од санкциите.
Вучиќ во повеќе наврати ја спомена можноста Србија да ја преземе НИС доколку не се најде друго решение. Во вторникот, 16 декември, најави дека наредната недела ќе објави „важни вести“. „Се надевам на добри вести за граѓаните на Србија“, изјави тој.
Претходно, 15 јануари го прогласи за „ден Д“, иако тоа не е првпат јавно да поставува рокови во ситуации кога земјата се соочува со можни недостиг или поскапување на горивото, па дури и со потенцијално затворање на гасната славина.
„На секои два дена поставува нов рок, зборува без врска“, вели за „Дојче веле“ вработен на една бензинска станица на НИС. Тој додава дека гориво засега има и дека платите се исплаќаат редовно. „Но што ќе се случи понатаму, искрено, знаеме исто колку и сите други што читаат весници.“
Трик на Вучиќ?
Власта на Вучиќ веќе повеќе од една година се соочува со масовно незадоволство и протести, а во последниот период трпи и дополнителни политички удари. Меѓу нив е и одлуката на компанијата на Џаред Кушнер, зетот на американскиот претседател, да се повлече од проектот за изградба на станбен и хотелски комплекс со казино на локацијата на поранешниот Генералштаб. Дополнително, најавите за пресметка со Обвинителството за организиран криминал и падот на поддршката за владејачката партија според некои анкети, ја влошуваат позицијата на власта.
Поради тоа, Станојевиќ смета дека властите свесно ја поттикнуваат паниката. „Наједноставниот одговор е дека паниката му е потребна исклучиво на Вучиќ. Ако луѓето се исплашени, тој може да се појави како спасител и да ги решава кризите што самиот ги предизвикал, како во случајот со НИС, или оние што ги измислил, како наводниот колапс на финансискиот систем“, вели Станојевиќ.
Во меѓувреме, оние кои не успеваат да го совладаат стравот, барем се обидуваат да издејствуваат подобар курс. Во една менувачница во Нови Сад прашавме дали може да понуди поповолен курс за купување 500 евра. „Не може. Подобар курс во моментов даваме само за износи поголеми од 4.000 евра“, беше одговорот.
